Năm ngoái, một biên tập viên tin tức ở Australia đã có cuộc phỏng vấn đức Đạt Lai Lạt Ma với sự trợ giúp của một phiên dịch viên. Biên tập viên này đã mở đầu bằng một câu nói đùa: “The Dalai Lama walks into a pizza shop and says, ‘Can you make me one with everything?'” (Đức Đạt Lai Lạt Ma bước vào một cửa hàng pizza và hỏi, “Có thể làm cho tôi một chiếc có tất cả mọi thứ không?” Tuy nhiên câu “Can you make me one with everything?” cũng có thể được hiểu là “hòa làm một với tất cả mọi thứ”) Ánh mắt bối rối của đức Lạt Ma, được gần 2 triệu người chứng kiến trên
YouTube đã để lại một bài học về những rủi ro khi dịch thuật các nội dung hài hước.
Tại hội nghị thường niên của Hiệp hội các dịch giả văn học Mỹ năm 2012 diễn ra ở Rochester với chủ đề “Dịch thuật sự hài hước, hay, sự hài hước của dịch thuật”, các dịch giả đã thể hiện một sự lạc quan thận trọng.
“Cần một chút sáng tạo và một chút may mắn,” David Bellos, một giáo sư về văn học Pháp và văn học so sánh tại đại học Princeton chia sẻ.
“Sự thật rằng bạn không bao giờ có thể dịch văn hài hước xứng đáng được xem xét kỹ hơn một chút”, Bellos cho biết. Trong cuốn sách “Dịch thuật và Ý nghĩa của mọi thứ” của mình, Bello lập luận rằng bí quyết để dịch văn hài hước là bỏ đi ý nghĩ về việc bám sát bản gốc một cách hoàn hảo và thay vào đó tìm một câu chuyện cười tạo được hiệu ứng tương tự bản gốc. Theo tiêu chuẩn này, sẽ không quá khó để dịch những cách diễn đạt độc đáo.
Khi sự rắc rối nảy sinh trong dịch thuật sự hài hước, thường là do hai lý do sau: tham chiếu văn hóa, hoặc chơi chữ. Sự hài hước mang tính chất văn hóa thường tỏ ra là một vấn đề tiến thoái lưỡng nan: bạn có thể đánh mất độc giả với một sự ám chỉ khó hiểu, hoặc làm trang văn bản nặng nề hơn với rất nhiều ghi chú giải thích. Trong một thế giới nơi tiếng Anh ngày càng được sử dụng nhiều, giải pháp tốt nhất đôi khi lại là cứ để yên mọi thứ. Lấy một ví dụ gần đây. Bản tiếng Đan Mạch của cuốn “Super Sad True Love Story” (Chuyện tình yêu cực buồn có thật) của nhà văn Gary Shteyngart, một tiểu thuyết trào phúng lấy bối cảnh New York trong tương lai gần đã để nguyên những từ viết tắt dùng khi trò chuyện trên mạng như timatov (“think I’m about to openly vomit” – chắc là tôi sắp phát ói) và rooflaarp (“rolling on floor looking at addictive rodent pornography” – lăn lộn trên sàn nhìn bọn chuột làm chuyện ấy).
“Không có gì tệ hơn là giết chết sự hài hước bằng cách giải thích quá nhiều”, Shteyngart chia sẻ.
Phép chơi chữ có thể cực kỳ nguy hiểm. Để dịch tác phẩm “Quelques Mousquetaires” của Hervé Le Tellier, một câu chuyện siêu thực viết bằng tiếng Pháp về một người đàn ông gặp tai họa vì những con số tự mình viết ra, Daniel Levin Becker, thành viên trẻ nhất của hội văn học Pháp Oulipo đã phải nghiên cứu rất nhiều. Những tựa đề nổi tiếng như “The Postman Always Rings Thrice” (Người đưa thư luôn đến hai lần) hay “The Four Musketeers” (Bốn chàng lính ngự lâm) rất dễ để dịch sát bản gốc; tuy nhiên, những phép chơi chữ dùng con số như quatorze intéressant (mười bốn sự thú vị) (ghép giữa très intéressant – rất thú vị và 1) lại khiến người dịch đổ mồ hôi nhiều hơn. Lập ra một tập hợp phép chơi chữ tiếng Anh “là cách duy nhất để không bị chìm giữa trò chơi với những con số của tác giả”, Levin Becker viết trong phần lời nói đầu của bản dịch, “và là cách duy nhất để giữ lại tinh thần phi lý khiến câu chuyện này trở nên dễ lan tỏa”.
Nhưng như bất cứ diễn viên hài độc thoại nào sẽ nói với bạn, những câu chuyện cười dễ nhận thấy không phải là chiếc chén thánh của nghệ thuật hài. Để thực sự làm cho mọi người cười chảy nước mắt, bạn cần lấy được lòng tin của họ bằng một bản dịch thuyết phục gợi lên không khí vui nhộn.
Những phép chơi chữ hài hước có thể trở nên buồn cười hơn khi được dịch sang thứ tiếng khác không? Trong câu chuyện “Pastoralia” của George Saunders, một nhân vật được trả tiền để vào vai một người tiền sử ở một công viên chủ đề. Mỗi ngày, những người thuê anh ta cho anh ta một con dê mới mổ để nướng. Nhưng rồi một sáng nọ, anh ta đến chỗ thường lệ và phát hiện ra ở đó “chẳng có con dê nào” – “goatless”. Giữa rất nhiều cách dịch khả thi của từ goatless do tác giả tự đặt ra, dịch giả tiếng Đức của Saunders đã chọn từ ziegenleer, ghép từ “dê” và “không có” trong tiếng Đức với sắc thái khá trang trọng.
Cố ý dịch sai lệch cũng có thể dẫn đến bản dịch hài hước Trò khiến ngôn ngữ này phát âm nghe giống ngôn ngữ khác đã là một trò tiêu khiển bằng lời nói có từ thời các nhà thơ Phục Hưng tìm cách pha trộn các dòng thơ có nghĩa trong cả tiếng Hebrew và tiếng Ý. Nam diễn viên Hollywood Luis Van Rooten đã hồi sinh trò chơi này bằng cách đưa những giai điệu ru trẻ em vào những câu tiếng Pháp vô nghĩa một cách thông minh. Ngày nay, YouTube có khả nhiều đoạn video về những phần lời bài hát bị nghe nhầm, trong đó nổi tiếng là lời bài hát “Carmina Burana”
với câu “O Fortuna” bị nghe thành ‘Gopher Tuna”.
Bỏ qua tất cả sự đùa cợt sang một bên, điều gì giúp dịch giả dịch tốt những văn bản hài hước?
“Đôi khi bạn phải trở thành nghệ sĩ và làm việc với những gì bạn có thể tìm được”, Roger Sedarat, một PGS tiếng Anh tại Đại học Queens, người từng dịch thơ của nhà thơ Ba Tư thế kỷ 14 Hafez và nhà thơ hiện đại người Iran Nader Naderpour chia sẻ.
Như với những đoạn văn xuôi trịnh trọng, không phải ngẫu nhiên mà những dịch giả giỏi nhất là những độc giả nhiệt tình nhất. “Tôi cảm thấy rằng khi dịch giả bật cười, sự hài hước sẽ được truyền tải”, dịch giả tiếng Hy Lạp Myrsini Gana chia sẻ. “Một trong những khó khăn lớn nhất khi dịch truyện cười của David Sedaris là bạn sẽ cười nhiều đến nỗi khó mà tập trung được.”
Bất kể dịch giả có tháo vát như thế nào, vẫn có những giới hạn đặt ra về những gì họ có thể làm để truyền tải sự hài hước một cách trung thực. “Bạn phải cố gắng giữ mình hết mức có thể mà không khiến mình phát điên”, Ingo Herzke, người từng dịch Shteyngart sang tiếng Đức chia sẻ. Tuy nhiên, ông thừa nhận, “Rất nhiều khi, bạn phải bỏ phần hài hước đi.”
DỊCH TIẾNG là một trong số những nhà cung cấp dịch vụ dịch thuật hàng đầu tại Hà Nội. Ngoài ra, công ty còn cung cấp dịch vụ dịch thuật đối với hơn 20 loại ngôn ngữ khác nhau. Công ty Dịch Tiếng đáp ứng nhu cầu dịch thuật tài liệu kỹ thuật, pháp lý, học thuật, y học và marketing, cùng nhiều loại tài liệu khác. Quý khách hàng vui lòng tham khảo thêm thông tin trên website https://www.dichthuattieng.com.vn/ hoặc liên hệ hotline +84 934 425 988.